راه‌کارهایی برای بازگشت تدبیر و امید به حوزه فناوری اطلاعات کشور

علی واحد عزیز از فعالان حوزه فناوری اطلاعات و لاجرم دیگران خواسته است که انتظارات خود را از دولت آینده در مورد فناوری اطلاعات بنویسند.
این نوشته به نحوی مشارکت در فراخوان ایشان محسوب می‌شود و به نحوی دیگر نقد کوتاهی در مورد طرح تکفا. در این راستا نوشته ارزش‌مند چیا چاره‌خواه در وبلاگ هم‌فکری نیز خواندنی است.

سال ۸۲ کم کم عبارتی شنیده می‌شد که بعدها تاثیرهای خیلی زیادی در کسب و کار فناوری اطلاعات به طور عام و بهساد به طور خاص داشت. این طرح به اختصار تکفا و به تفصیل طرح توسعه کاربری فناوری اطلاعات و ارتباطات نام داشت که بودجه تبصره ۱۳ را به خود اختصاص می‌داد. (این تبصره در دولت بعدی به بحث بنزین و سوخت اختصاص پیدا کرد) . رییس جمهور وقت نماینده ویژه‌ای در این حوزه داشتتند و بودجه‌های نسبتن وسیعی به این کار اختصاص پیدا می‌کرد. این طرح مانند همه طرح‌ها از نقاط ضعف و قوت خاص خود برخوردار بود. من مهم‌ترین نتیجه تکفا را توسعه فرهنگ فناوری اطلاعات و زمینه‌سازی برای پروژه‌های موفق بانک‌داری الکترونیک و کارت سوخت و بسیاری از پروژه‌های دیگری می‌‌دانم که نه در دوران تکفا بلکه در دوران پسا تکفا یعنی در دولت نهم به وقوع پیوست. از طرف دیگر تکفا دارای ویژگی‌های منفی نیز بود از جمله:

• توسعه فساد اداری و رانت‌خواری و به وجود آمدن شرکت‌های یک‌شبه
  

  به طور طبیعی هر جا که پول به ویژه بی حساب و کتاب باشد، فساد اداری هم هست. ناگفته نماند که مدیران ارشد دولت آقای خاتمی بسیار پاک‌دست بودند و مواردی که من از فساد اداری در آن دوره مشاهده کردم بیشتر در میان مدیران میانی و کارشناسان بود.
  

• حیف و میل
  

  پول خیلی زیادی در چارچوب بودجه فناوری اطلاعات به سازمان‌ها تزریق شد که سازمان‌ها با انعقاد قراردادهای صوری فناوری اطلاعات، آن را صرف خنزر پنزر کردند و به اسم نادر بود و به کام قادر شد. با یکی از سازمان‌ها قراردادی بستیم برای توسعه سیستم‌هایشان. خبری از قرارداد و اجرا نشد، بعدها متوجه شدیم که بودجه را گرفته‌اند و با آن دستگاه کپی و دیتاپروژکتور خریده‌اند و …
  

• سخت‌افزار بدون نرم‌افزار
  

  یکی از مشکلات هنوز سازمان‌های ما این است که میلیاردی خرج شبکه و سخت افزار خود می‌کنند، بی‌آنکه بخواهند میلیونی خرج نرم‌افزار کنند. نتیجه آن می‌شود که سخت‌افزار بعد از چند سال مستهلک می‌شود بی‌آنکه استفاده زیادی از آن شده باشد. تکفا مملو از این خرج‌های بیهوده بود.
  

• پروژه‌های شکست خورده
  

  هر چند که من ذات پروژه‌های نرم‌افزاری و فناوری اطلاعات دوره تکفا را به جهت فرهنگ‌سازی بسیار مفید می‌دانم و حتی پروژه‌های شکست خورده آن دوره را مثبت ارزیابی می‌کنم. با این‌حال می‌شد با درایت بیش‌تر و توجه افزون‌تر جلوی شکست خیلی از پروژه‌ها را گرفت.
  

• پروژه‌های بدون توجیه
  

  خیلی از پروژه‌هایی که در آن دوره تعریف شد دارای توجیه فنی و اقتصادی نبودند. به خوبی به یاد می‌آورم که ساخت سیستمی به ما ارجاع شد که در مجموع هفت رکورد اصلی بیشتر نداشت و نمی‌توانست داشته باشد.
  

• میان‌داری خالی‌بندها
  

  در این دوره زمستان یخ‌بندان فن‌آوری اطلاعات، هر چیز بد بود، یک چیز خوب بود و آن این‌که کم‌تر آدم خالی‌بندی در حوزه فناوری اطلاعات حرف می‌زد. پول که نبود، فقط افرادی ماندند که عاشق کارشان و متخصص در حوزه فعالیت خود بودند. در دوره تکفا وفور آدم‌ها خالی‌بند و نامتخصص فراوان بود. پروژه‌های خوبی هم می‌گرفتند. یادم می‌آید که گرافیستی که در خارج از کشور کارت پستال طراحی می‌کرد، قرارداد پروژه پورتال می‌بست و کم نبودند از این افراد…
  

• ضعیف ماندن شرکت‌های خصوصی
  

  بهساد در دوران طلایی تکفا درآمد بسیار زیادی داشت. اما مشکل این‌جا بود که به دلیل وفور کار و پروژه، تا سال ۸۶ کم‌تر فعالیتی در جهت توسعه فرآیندهای بازاریابی داشتیم و با ته‌کشیدن پروژه‌ها دچار چالش‌های زیادی شدیم. ساختارهای مالی ما خیلی شکل‌یافته نبود. سایر شرکت‌ها هم مانند ما. به طور اصولی موجودی نقدی مشکلات شرکت‌ها را پنهان می‌کند
  

  از طرفی شرکتی که کار سفارشی می‌کند، از نقطه شروع خود فاصله کم‌تری دارد تا شرکتی که محصول‌محور است. واقعیت این است که شرکت‌های نرم‌افزاری در دوران تکفا بیشتر شبیه کارمندان سازمان‌های دولتی بودند تا یک موجودیت منسجم به نام شرکت.
  

چه باید کرد؟

به نظر می‌رسد کاربردهای تکفا منحصر به دوره خود بوده و شاید امروز اختصاص بودجه به فناوری اطلاعات بدون توجه به پیش‌نیازهای آن حتی همان کارکردهای فرهنگ‌سازی را هم نخواهد داشت. بنابراین راه‌کارهای زیر که برخی از آن‌ها در دوران تکفا نیز وجود داشت و نتایج مثبتی نیز به بار آورد می‌تواند مفید باشد:

• تعامل با خارج از کشور
  

  پروژه‌های بزرگ نیازمند شرکت‌های بزرگ با بلوغ سازمانی بالا می‌باشد. چیزی که در ایران اثری از آن وجود ندارد. اگر در حال حاضر در ایران پروژه‌های بانک‌داری الکترونیک نیز به نتیجه می‌رسد، این امر نتیجه صرف هزینه‌های بسیار زیادی می‌باشد که ضعف‌های ساختاری شرکت‌های ارائه‌دهنده و گیرنده خدمات را پنهان می‌کند. خودکفایی به معنای داشتن گاو در منزل برای تهیه شیر نیست. خودکفایی یعنی این‌که بتوان با صلاحیت‌ترین شیرفروش را انتخاب و به‌ترین شیر را به نحوی مصرف کرد که زمانی که قرار بوده صرف نگهداری و دوشیدن شیر در منزل شود، صرف اموری گردد که در آن‌ها صاحب صلاحیت هستیم و کار اصلی ما محسوب می‌شود.
  

  این موضوع از زاویه دیگری نیز قابل بررسی است. واقعیت این است که کسب دانش لزومن به صورت صریح و آکادمیک صورت نمی‌گیرد. هم‌راهی و تعامل شرکت‌های نرم‌افزاری با طرف‌های خارجی خود باعث یادگیری شرکت‌های داخلی نیز خواهد شد. نبود متخصص در پروژه‌های یک‌پارچه‌سازی و هوش سازمانی و نیاز به تعامل با شرکت‌های صاحب دانش و تجربه مشهودتر از هر حوزه‌ای می‌باشد. ما ناچار به خروج از جزیره تنهایی خود هستیم و در این میان توجه به متخصصان ایرانی خارج از کشور (هم‌راه با ارزیابی تجربه و دانش آن‌ها) دارای سهم به سزایی می‌باشد.
  

• توجه به زیرساخت‌های کارآفرینی
  

  یکی از راه‌های برون‌رفت ار بحران بیکاری، توسعه نظام کارآفرینی است. از اقدام خوب دولت آقای خاتمی می‌توان به ایجاد پارک‌های علم و فناوری و مراکز رشد اشاره کرد که در دولت‌های نهم و دهم مانند سایر امور مغفول ماند. این روزها تاسیس شرکت و تامین هزینه‌های آن به خصوص تامین هزینه اجاره و یا خرید محل فیزیکی کار و کسب بسیار دشوار است. از طرف دیگر شرکت‌های تازه‌بنیان نباید به تجربه همه چیز بپردازند و نیازمند آموزش و یادگیری در محیط واقعی هستند. پارک‌های علم و فناوری و مراکز رشد زیرساخت مناسبی برای این مهم محسوب می‌شوند.
  

   

  نکته دیگر که نباید مغفول بماند موضوع آموزش است. همه کارآفرین‌ها در همه سطوح نیازمند آموزش هستند. این آموزش نه توسط مدرس‌های بی‌تجربه و یا صرفن آکادمیک بلکه باید توسط سازمان‌های به واقع تایید صلاحیت شده و با تعامل با اساتید بین‌المللی صورت گیرد.
  

• مشکلی به نام اینترنت
  

  به یاد داشته باشیم که فضای فناوری اطلاعات جهان به سرعت به مباحثی مانند پردازش ابری و عدم تمرکز نزدیک می‌شود. البته با چیزی به اسم اینترنت که در کشور ما وجود دارد و بدبختانه شباهت کمی هم نیز به اینترنت دارد، به طور عملی خود را از قافله فناوری اطلاعات دنیا عقب نگاه خواهیم داشت. این روزها بخش عمده‌ای از زمان فعالان فناوری اطلاعات کشور صرف دور زدن ف..ی..ل..تــرهای دو جانبه از این طرف و آن طرف می‌شود و دسترسی به ایمیل به تنهایی یک کار و موفقیت محسوب می‌شود! من به حضرات قول می‌دهم که اگر اینترنت خوب و پر سرعت وجود داشته باشد، جامعه رو به فساد و تباهی نخواهد نهاد که هیچ با توسعه کارآفرینی که صورت می‌گیرد، بسیاری از عوامل فساد که مشتمل بر فقر و بیکاری خواهد بود، رو به کاهش خواهد گذاشت. باور کنیم که مردم ما شعور استفاده از اینترنت را دارند.
  

   

• توجه به کار و کسب محصول محور
  

  عمده شرکت‌های نرم‌افزاری خود فاقد سرمایه اولیه برای ایجاد محصول‌های دانش محور هستند و رسم است که فرآورده‌های نرم‌افزاری از دل پروژه‌هایی به وجود می‌آیند که پیش‌تر برای یک مشتری تعریف شده و به عبارتی سازمان‌های دولتی آزمایشگاه تولید نرم‌افزار برای شرکت‌های خصوصی محسوب می‌شوند. این روش توسعه محصول دارای عوارض و مشکلات زیادی هم برای شرکت‌های تولید نرم‌افزار و هم برای سازمان‌های دولتی می‌باشد. برای پرهیز از چنین مشکلاتی باید روی‌کرد توسعه کار و کسب محصول‌محور در دستور کار دولت قرار گیرد.
  

  این موضوع در دوران طرح تکفا هر چند با اشکال‌های خیلی زیاد مورد توجه قرار گرفت که متاسفانه به دلیل آفت‌های زیاد چندان موفق نبود. در دوران تکفا، طرحی به نام طرح حمایت از پروژه‌های تحقیقاتی و پژوهشی که منجر به پیدایش محصول‌های دانش‌محور شوند، کلید زده‌شد که دولت پنجاه درصد در هزینه‌های ایجاد این محصولات مشارکت می‌کرد و سهم‌آورده بخش خصوصی نیز دانش و نیروی کار او محسوب می‌شد.
  

  شاید از نتایج این طرح نتوان هیچ محصول موفقی را به عنوان خروجی محسوب نمود که خود مهم‌ترین ایراد به آن محسوب می‌شود که نیاز به یک بررسی آسیب‌شناسانه دارد که در این نوشتار نمی‌گنجد؛ با این‌حال حداقل حُسن این طرح این بوده است که شرکت‌ها برای یادگیری آرایش‌گری از سر کچل سازمان‌های دولتی استفاده نکردند.
  

  یادآوری این نکته نیز بسیار ضروری است که ضریب شکست فرآورده‌های فناورانه در سطح جهانی بالای ۸۰ درصد است. به عبارت دیگر ۸۰ درصد فرآورده‌های تکنولوژیک تولید شده در جهان هیچ‌گاه به موفقیتی در بازار دست پیدا نمی‌کنند و بدیهی است که کم‌تر شرکت نوپای ایرانی می‌تواند در چنین فضایی دوام بیاورد که این موضوع لزوم توجه و حمایت خاص دولت را به ایجاد فضای کار و کسب محصول محور طلب می‌کند.
  

• دانشگاه را دریابید
  

  باور کنید که از هر صد دارنده مدرک تحصیلی در حوزه آی‌تی، پنج‌نفر کاربلد بیرون نمی‌آید. کار بلد بودن پیش‌کش، کار یاد گرفتن و مسئولیت‌پذیری را آموزش دهید. این اوضاع بی‌سر و سامان تولید فله‌ای دانش‌آموخته باید سر و سامان پیدا کند.
  

• تسهیل فضای کار و کسب
  

  در تبلیغات دوران انتخابات از آقای روحانی شنیدم که قصد دارند آیین‌نامه اجرایی قانون تسهیل فضای کسب و کار را در دولت تدوین کنند که به یقین امری مبارک است. با این‌حال اعتقاد دارم که تسهیل فضای کسب و کار، به تنهایی با تدوین آیین‌نامه و قانون میسر نیست. این مهم با تغییرمحوری دیدگاه‌ها در همه ابعاد جامعه به وقوع می‌پیوندد. لازم است که ممیز اداره امور مالیاتی به شرکت‌ها به چشم دزد نگاه نکند و اداره کار و امور اجتماعی کارآفرینان را سرمایه‌دار زالو صفت، مستکبر زایل‌کننده حقوق کارگران فرض نکند و سازمان تامین اجتماعی و سایر ادارات مرتبط نیز دیدگاه‌های خود را نسبت به کارآفرینان تغییر دهند. نباید فراموش کنیم که این روزها در حال یک جنگ اقتصادی هستیم و کارآفرینان سربازان خط مقدم این جبهه می‌باشند که صدمات و آسیب‌های زیادی دیده‌اند. کارآفرینان نیازمند تقدیر و تشکر و لوح و تقدیرنامه نیستند. حداقل انتظار یک کارآفرین آن است که اگر آبی برای رفع تشنگی به او نمی‌دهند، کاسه او را نیز نشکنند.
  

   

• مبارزه با فسادی اداری
  

  بی‌اغراق باید بگویم که در خیلی از سازمان‌ها قباحت فساد اداری از بین رفته‌است و مدیران و کارشناسان بی‌پرده و به عنوان یک حق، سهم خود از پروژه‌ها را طلب می‌کنند. از طرفی با بغضی عمیق باید بگویم که شرکت‌‌های بخش خصوصی نیز سهم خود را در این حوزه به خوبی! ادا کرده‌اند و با ارائه پیشنهادهای اغوا کننده، همه افراد سازمان‌های دولتی را قابل خرید و فروش کرده‌اند. بدیهی است که تزریق بودجه در این شرایط فقط باعث گسترش فساد می‌شود. به عنوان یک پیش‌نیاز بسیار جدی و حیاتی، دولت باید عزم خود را برای ریشه‌کنی این آفت خطرناک فضای اداری و کار و کسب جزم نماید.
  

• گیرنده خود را تنظیم کنید، اشکال (فقط) از فرستنده نیست!
  

  اختصاص بودجه‌های فراوان به فناوری اطلاعات سازمان‌ها به مثابه آن است که میلیاردها ریال پول را برای خرج‌کرد در اختیار کودکی قراردهیم که او نیز آن میلیاردها را بی‌تردید خرج پفک نمکی و مگنوم و یا اسباب بازی‌های الکترونیکی خواهد کرد. بر حسب اتفاق این مورد اسباب‌بازی‌های الکترونیک در مورد سازمان‌ها نیز کاربرد زیادی دارد!
  

  پیش از اختصاص بودجه به سازمان‌ها ما ناگزیر از افزایش سطح بلوغ سازمانی هستیم. حتی پیش از آن ما نیازمند تکرار مفاهیمی مانند فرهیختگی، حس مشترک سازمانی، پرهیز از خودمحوری و فاصله از دیدگاه‌های کاسب‌محورانه‌ای هستیم که شوربختانه در هشت سال گذشته در کشور ما بیش از پیش رواج یافته است.
  

  توسعه محوری عشق‌ورزی و لذت از کار و تحقق اهداف و تعالی مواردی هستند که موفقیت پروژه‌های فناوری اطلاعات را تا حد زیادی میسر خواهند ساخت.
  

   

باور دارم که نتایج مواردی که بر شمرده شد، شاید حداقل در دوره چهارساله اول دولت به بار ننشیند، با این‌حال برای حل مشکلات فضای فناوری اطلاعات کشور، نیازمندی اقدامی هستیم که کمی ریشه‌ای تر از گذشته، دارای آثاری پایا و ماندگار باشد.